Psychologische flexibiliteit door de jaren heen

Wat is psychologische flexibiliteit? 

Als mensen worden we geconfronteerd met vele uitdagingen in het leven. Psychologisch flexibiliteit is de vaardigheid om flexibel om te kunnen gaan met deze uitdagingen en betekenisvolle keuzes te maken. De uitdagingen kunnen situaties, gedachten en/of gevoelens zijn. Psychologische flexibiliteit helpt bij het vergroten of behouden van je welzijn. Je kan het trainen en versterken. ACT is een vorm van cognitieve gedragstherapie waarin je bouwt aan psychologische flexibiliteit. Binnen ACT wordt psychologische flexibiliteit opgedeeld in de volgende 6 componenten:  

- Acceptatie 

- Defusie (afstand nemen van gedachten) 

- Hier en nu 

- Zelf als context 

- Waarden 

- Toegewijde actie 

In de ouderenzorg hebben we vaak te maken met thema's als verlies, rouw en machteloosheid. ACT is zeer bruikbaar om de veerkracht van mensen die hier mee worstelen te kunnen vergroten en ze te helpen om desondanks de dingen te gaan of blijven doen die voor hen van waarde zijn. Willemijn van der Vleuten en Marije Veenstra hebben voor de PgD de cursus ACT bij ouderen ontwikkeld. Inmiddels bestaat het docententeam voor deze cursus, naast de ontwikkelaars, uit Amy van Doormaal, Debby van Rhijn en Arianne Dortmans.  

Hoe ontwikkelt psychologische flexibiliteit zich naarmate we ouder worden?  

Slot et al. (2025) schrijven dat de literatuur hierover inconsistent is. Onderzoeken hebben hele verschillende resultaten opgeleverd. De een vindt dat psychologische flexibiliteit toeneemt met de leeftijd. De ander juist dat het afneemt. En weer een ander zegt dat er geen relatie met leeftijd is. Een artikel wat ze beschrijven is een meta-analyse uit 2023 (Plys et al.) Hierin zijn de 6 componenten van ACT verdeeld over 3 domeinen: 1.  Open (acceptatie en defusie) 2. Bewust (hier en nu en zelf als context) en 3. Betrokken (waarden en toegewijde actie). Hiermee hebben ze 15 onderzoeken geanalyseerd. Ze concludeerden dat de resultaten een trend lieten zien van meer flexibiliteit naarmate je ouder wordt. Vooral voor de domeinen open en bewust. Beperkingen van het onderzoek waren dat ook deze onderzoekers vonden dat de resultaten niet consistent waren, de onderzoeken uitgevoerd waren met kleine aantallen, er geen onderzoek beschikbaar was waarin gekeken is naar domein 3 (waarden en toegewijde actie) en methodologische problemen bij het meten van domein 2.  

Nieuwe resultaten 

Magdalena Slot, Jennifer Reijnders, Mayke Janssens, Marianne Simons, Johan Lataster & Nele Jacobs (2025) hebben onderzoek gedaan om deze beperkingen aan te pakken en meer duidelijkheid te krijgen over psychologische flexibiliteit door de jaren heen. De onderzoekers analyseerden gegevens van 1770 Nederlandse deelnemers tussen de 18 en 92 jaar oud. Ze keken naar de totale psychologische flexibiliteit en de zes onderliggende componenten o.a. met behulp van de fit-60. Ook werden demografische gegevens en positief en negatief affect meegenomen als mogelijke controle variabele. Wanneer rekening gehouden werd met demografische factoren én positieve en negatieve emoties, bleek er geen direct verband te zijn tussen leeftijd en algemene psychologische flexibiliteit. Het onderzoek liet wel een significante relatie tussen leeftijd en vijf van de zes componenten zien. 

De relaties worden door de onderzoekers als volgt beschreven:  

• Acceptatie en Hier-en-nu worden door de onderzoekers omschreven als een bergparabool, met pieken rond 40 en 56 jaar. 
• Zelf-als-context neemt toe met de leeftijd, als een stijgende rechte lijn. 
• Toegewijde actie neemt af men ouder wordt, als een dalende rechte lijn. 
• Waarden volgt een dalparabool, met een dieptepunt rond 62 jaar.’ 

Ook dit onderzoek kent wel enkele beperkingen. Het gaat om cross-sectioneel onderzoek waardoor het niet zeker is dat de gevonden resultaten samenhangen met leeftijd en niet met de periode waarin de gegevens verzameld zijn. Ook waren er relatief weinig deelnemers van 75 jaar of ouder (n=105) en bestond de steekproef uit relatief veel hoogopgeleide vrouwen.  

Wat betekent dit onderzoek voor ACT bij ouderen? 

Het onderzoek geeft aanwijzingen dat er een verband is tussen 5 van de 6 componenten van psychologische flexibiliteit en leeftijd. Het onderzoek geeft voorzichtige aanwijzingen dat ouderen extra baat kunnen hebben bij het leren accepteren van nare ervaringen, leren meer mindful te leven en het leren handelen naar persoonlijke waarden. Goed dus om hier bewust van te zijn en oog voor te hebben. 

Bronnen: 

ACT op Maat: Aandachtspunten per Levensfase - ACT in Actie 

Slot, M., Reijnders, J., Janssens, M. et al. Age-Related Differences in Psychological Flexibility: A Cross-Sectional Study in a Dutch Population Sample. Int J Appl Posit Psychol 10, 9 (2025). https://doi.org/10.1007/s41042-024-00194-x